Według przekazów, początki działalności gminy ewangelickiej na terenie Lublina sięgają połowy XVI wieku. W owym czasie nabożeństwa odbywały się w domach prywatnych1. Burzliwe czasy kontrreformacyjnych zamieszek zwanych po staropolsku tumultami, szczególnie nasilone od lat dwudziestych i trzydziestych XVII wieku, spowodowały w rezultacie niekorzystny dla ewangelików wyrok Trybunału Lubelskiego, skazujący seniora tutejszego zboru na karę śmierci. Miejsce modlitw uległo zburzeniu już nieco wcześniej2. Według źródeł historycznych:
Za wdaniem się panów ewangelickich sprawę złagodzono, lecz publiczne nabożeństwo ewangelickie w Lublinie ustało do końca XVIII wieku.
W 1627 roku gmina przeniosła się do pobliskich Piask położonych nad rzeką Giełczwią, odległych około 20 km na południowy wschód od Lublina. Miasto Piaski (pierwotnie wieś Pogorzały Staw, a następnie miasteczko Pyassek alias Gielczew) o tradycji sięgającej początków XV wieku stało się odtąd na tyle ważnym centrum ruchu ewangelickiego, iż uzyskało nazwę Piaski Luterskie vel Wielkie. Pozostawało w rękach tak znaczących na Lubelszczyźnie rodów magnackich, jak Orzechowscy (XVI w.) czy Suchodolscy, chętnie skłaniających się ku nowym, postępowym prądom reformacji. Drugiej z przywołanych rodzin miasto zawdzięcza swój herb: trzy rogi myśliwskie okute złotem w polu czerwonym. W pierwszej kolejności z fundacji Adama Suchodolskiego, zwolennika ewangelicyzmu reformowanego i nauki Socyna (Socjusza), w 1649 roku w pobliżu jego rezydencji otrzymali drewniany zbór kalwini5. Wkrótce, zgodnie z uchwałą synodu bełżyckiego, który odbył się w maju tego samego roku6, urządzano w nim wspólne nabożeństwa zarówno dla ewangelików reformowanych, jak i augsburskich. Poświęcenie zboru odbyło się 1 sierpnia 1649 roku. Świątynię przeznaczoną dla siebie otrzymali luteranie w roku 1662 na mocy przywileju Adama Suchodolskiego wydanego w Krzesimowie, datowanego na dzień Michała Archanioła 1650 roku7. Usytuowano ją w sąsiedztwie kościoła kalwińskiego, zatem nieopodal siedziby dziedzica dóbr, w niewielkiej odległości od wspólnego cmentarza ewangelickiego. Dziś miejsce po barokowym pałacu kolatorów kościoła luterańskiego, otoczone jak dawniej wodami rozległych stawów, niestety wieje pustką. Na z daleka widocznym wzniesieniu zachowały się rozsiane w trawie odłamki kamienia wapiennego jako pozostałość po dawnych zabudowaniach zespołu pałacowego. Malowniczą rezydencję w epoce swojej świetności wraz z otaczającą zabudową, gospodarstwem, ogrodem i stawami ukazuje dziewiętnastowieczny obraz w zbiorach Muzeum Lubelskiego. Również po kościele luterańskim nie pozostały dziś nawet ślady, podobnie jak po cmentarzu ewangelickim, który niszczał już od wieku XIX, a w latach siedemdziesiątych XX wieku na jego miejscu urządzono boisko do piłki nożnej.
[…]
Grażyna Michalska
Ruiny kościoła kalwińskiego w Piaskach.
Dwór piasecki ze stawami, malarz nieznany, ok. 1850 r.
Kolumbarium na cmentarzu przy Lipowej.
Strona tytułowa “Mowy do ludu chrzesciaskiego.“
