Jadąc z Lublina do Zamościa lub Chełma miniemy Piaski. Dziś kojarzą się one ze znaną w kraju mleczarnią i górującym nad okolicą masztem radiowym, a co niektórym jeszcze z odbywającym się w czerwcu festiwalem flaków. Ale mnie kojarzą się z czymś innym – zawsze intrygował mnie porośnięty drzewami pagórek z jakimiś ruinami. Niby nic, ale jakże to ciekawa historia!
Mieszkańcy Lublina wiedzą, że za murkiem z kwiatami stoi “zawsze zamknięty kościół”. Jest on siedzibą parafii luterańskiej. Ale kiedy właściwie zaczęła ona swą działalność? W obecnym miejscu pod koniec XVIII w., ale jej początków trzeba szukać w połowie XVI wieku. A gdzie miała siedzibę? Z pewnością w mieście “w murach”. Wyznawcy ówczesnej nowinki religijnej, w większości mieszczanie i szlachta, nie mogli liczyć na przejęcie żadnej z lubelskich świątyń, zaś samo miasto, należące do króla, w żaden sposób nie ułatwiało im życia. Ówczesnym miejscem kultu były staromiejskie kamienice i podlubelskie dwory. Na porządku dziennym była niechęć ze strony katolików, a za sprawą kontrreformacji częste pacyfikacje zboru. W 1627 r., na skutek tumultu i decyzji Trybunału Koronnego zbór luterański musiał opuścić granice miasta, by znaleźć swe miejsce w należących do rodu Suchodolskich Piaskach, odtąd zwanych Luterskimi lub Wielkimi. Poza zborem luterańskim, w Piaskach działał od 1563 r. zbór ewangelików reformowanych, mający nabożeństwa w kościele wzniesionym w latach 1644-1649. Jeszcze w 1649 r., na synodzie kalwińskim w Bełżycach, uzyskano zgodę na odprawianie w nim wspólnych nabożeństw dla ewangelików augsburskich i reformowanych (luteranów i kalwinistów). Na mocy przywileju Adama Suchodolskiego z roku 1650, do 1662 roku na wzniesieniu zwanym “Kościelec”, obok zboru kalwińskiego, stanął drewniany kościół luterański. W pobliżu leżały zabudowania dworskie oraz liczne stawy rybne i ogrody. W latach 1783-1785 z fundacji Teodora Suchodolskiego, na podstawie projektu Fryderyka Zilcherta wzniesiono istniejący do dziś murowany budynek kościoła kalwińskiego. W 1821 r. piasecki zbór liczył jedynie 24 członków, których obsługiwali księża luterańscy dojeżdżający z Lublina. Po sprzedaniu Piask przez Suchodolskich, około 1849 r. parafię kalwińską formalnie rozwiązano, zaś budynek popadł w ruinę, którą pozostawał aż do 2019 roku.
Co możemy powiedzieć o samym budynku zboru kalwińskiego w Piaskach i jego wystroju? Okazuje się, że sporo, jako że stojące dziś w lubelskim kościele ewangelickim klasycystyczny ołtarz (bez starszego o ponad sto lat obrazu) i ambona (zob. il. 1 i 2) oraz wiszący na wieży dzwon pochodzą właśnie ze zboru piaseckiego. Zostały one przekazane lubelskim luteranom po formalnym rozwiązaniu zboru piaseckiego w roku 1849. Nieliczni ewangelicy reformowani z Piask zostali włączeni w struktury zboru warszawskiego, w Lublinie mającego swą filię.
Jak obecnie wygląda zbór w Piaskach (zob. il. 3)? Klasycystyczny budynek stoi na wzgórzu na południe od drogi ekspresowej i na północ od zabudowań miasteczka, od którego oddzielają go liczne stawy. Dawniej był otoczony murowanym ogrodzeniem. Składa się z niskiej wieży oraz trójprzęsłowej nawy zamkniętej trójbocznie, z jednoprzestrzennym wnętrzem. Rolę ozdobników pełnią pilastry i gzymsy, zaś na frontowej ścianie wieży trójkątne naczółki, kartusz z herbami Janina (herb Suchodolskich) i Oksza (herb żony Teodora Suchodolskiego Jadwigi z Grabowskich) oraz Oko Opatrzności. Obok zrewitalizowanych ruin leży boisko sportowe, założone w okresie PRL w miejscu cmentarza ewangelickiego.
Moim zdaniem doprowadzenie w 2019 r. piaseckiego kościoła do stanu trwałej ruiny to dopiero wstęp do przywrócenia go do stanu pierwotnego. W gruncie rzeczy nie byłoby to zbyt trudne – wystarczyłoby ponownie ułożyć posadzki oraz strop, wstawić stolarki okienne i drzwiowe oraz odbudować dachy. Po odbudowie mógłby on służyć na przykład jako gminne centrum kulturalne. Decyzję o dalszym losie obiektu pozostawmy lokalnym władzom.
Jan Patkowski
Bibliografia:
- https://lublin.luteranie.pl/2013/12/dzieje-parafii-ewangelicko-augsburskiej-w-lublinie-z-uwzglednieniem-dzialalnosci-w-piaskach-luterskich/ (dostęp 9.05.2023)
Późnobarokowy ołtarz w kościele ewangelicko-augsburskim św. Trójcy w Lublinie, pierwotnie wykonany dla zboru kalwińskiego w Piaskach k. Lublina (dolna i środkowa część z kolumnadą i belkowaniem), górna część (nastawa) na belkowaniu pochodzi z połowy XIX w. Autor zdjęcia: Jan Patkowski, data wykonania: 3.10.2021
Późnobarokowa ambona w kościele ewangelicko-augsburskim św. Trójcy w Lublinie, pochodząca ze zboru kalwińskiego w Piaskach. Autor zdjęcia: Jan Patkowski, data wykonania: 28.04.2020
Wyremontowane w 2019 roku ruiny budynku zboru kalwińskiego w Piaskach k. Lublina
