Luterańskie ABC

Biblia – zbiór zawierający 39 ksiąg Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu stanowiący spisane Słowo Boże. Centralnym przesłaniem Biblii jest dla chrześcijan wcielone Słowo Boże, czyli Jezus Chrystus. Biblia jest źródłem i normą wiary oraz postępowania chrześcijanina, a także nauki i praktyki Kościoła. Normatywność Biblii, czyli jej rola regulatywna, jest w ewangelicyzmie augsburskim (luteranizmie) rozumiana negatywnie. Oznacza to, że dopuszczalne jest to co nie jest w Biblii wyraźnie zakazane. Biblia stanowi centrum pobożności zbiorowej, będąc podstawą tekstów liturgicznych, inspiracją dla tekstów pieśni (zob. hasło „śpiewnik ewangelicki”). Równie mocno podkreślana jest potrzeba indywidualnego obcowania z tekstem biblijnym (czytanie na co dzień) przez każdego członka Kościoła. Inaczej niż w Kościele rzymskokatolickim luteranizm nie uznaje za natchnione (a więc powstałe z inspiracji Ducha Świętego) ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu, czyli Tobiasza, Judyty, Mądrości, Syracha, Barucha, 1 i 2 Machabejskiej. (P.O.) 

Czyściec – w doktrynie Kościoła luterańskiego, podobnie jak innych Kościołów protestanckich (zob. hasło „protestanci”), to pojęcie nie występuje. Jest ono wytworem tradycji średniowiecznej. W Biblii nie ma właściwie mowy o czyśćcu, dlatego zgodnie z zasadą sola Scriptura (zob. hasło „zasady Kościoła luterańskiego”) wszyscy protestanci wierzą w istnienie nieba i piekła. (D. Ch.)

Diakonia – w szerokim znaczeniu – nieodpłatna posługa na rzecz osób będących w potrzebie. W Kościołach ewangelickich oznacza działalność socjalną, pomoc bliźnim. Diakonia przybiera różne formy, np. opieka nad chorymi w domu, wykonywanie podstawowych zabiegów medycznych, pomoc psychologiczna, niekiedy pomoc rzeczowa – zaopatrzenie w niezbędny sprzęt rehabilitacyjny, ubranie, środki czystości. (J. Sz.)

Ekumenia – ruch w obrębie kościołów chrześcijańskich, służący dążeniu do jedności pomiędzy wyznaniami (konfesjami), propagujący szacunek do innych religii. Celem ekumenizmu jest odkrycie jedności w różnorodności konfesji. Spoiwo tej jedności to wiara w Chrystusa i miłość. Ruch ekumeniczny wyraża się wspólną modlitwą i dialogiem międzywyznaniowym, który powinien być oparty na zasadzie równości różnych Kościołów. Od 1946 r. działa Polska Rada Ekumeniczna, której zaczątki powstały już w 1940 r. Ma ona na celu koordynowanie działań przybliżających do siebie kościoły chrześcijańskie. (J. Sz.)

Ewangelicy – członkowie Kościołów wywodzących się z reformacji XVI-wiecznej. Należą do nich luteranie, czyli ewangelicy augsburscy (zob. hasło „zasady Kościoła luterańskiego”), ewangelicy reformowani (zob. hasło „Kościół ewangelicko – reformowany”) i metodyści. Świadomość wspólnych korzeni reformacyjnych (zob. hasło „Luter Marcin”) i wynikające stąd różne formy współpracy między ewangelikami dwu pierwszych wyznań miały miejsce już w XVII w. (np. w Krakowie czy w Piaskach, gdzie ewangelicy reformowani użyczali luteranom swojej świątyni). Współcześnie, z mocy Konkordii leunberskiej (1973 r.) ewangelików łączy wspólnota Ołtarza i ambony, co oznacza w praktyce możliwość uczestniczenia we wspólnych nabożeństwach – słuchanie Słowa Bożego głoszonego z ambony i przystępowanie do Komunii Świętej w Kościołach, będących sygnatariuszami tego dokumentu. Konkordia jest podstawą prawną Wspólnoty Kościołów Ewangelickich w Europie, powstałej w 1997 r. Uczestniczy w niej 105 Kościołów. (J. Sz.)

Gmina – zgromadzenie religijne wiernych jako jednostka terytorialno-administracyjna najniższego stopnia (odpowiednik, synonim parafii). Pojęcie to wychodzi poza religie chrześcijańskie np. gmina żydowska. (J. Sz.)

Komunia – jeden z ustanowionych przez Jezusa Chrystusa środków przekazywania grzesznemu człowiekowi odpuszczenia grzechów, zbawienia i życia wiecznego. Jeden z dwóch sakramentów uznawanych przez Kościół luterański. Składa się z chleba, wina oraz słów ustanowienia. Komunię czyli sakrament Ołtarza (Wieczerzę Pańską) nauczanie ewangelickie przedstawia przede wszystkim jako ratunek dla grzesznika, który w żaden sposób nie jest w stanie swoimi uczynkami zasłużyć sobie na udział w niej. Tak więc, w sprawie przygotowania do przyjęcia Komunii, akcentuje się skruchę, realistyczne spojrzenie na stan człowieka przed Bogiem oraz żal za grzechy, szczerą potrzebę tego co w komunii Bóg udziela. Komunia Święta jest dynamicznym spotkaniem Boga z człowiekiem. Obecność Jezusa w Komunii Świętej jest rozumiana realistycznie w Kościele ewangelicko – augsburskim, co oznacza, że spożywane jest prawdziwe ciało i prawdziwa krew pod postaciami chleba i wina. (P.O.)

Konfirmacja – w Kościołach ewangelickich akt potwierdzający przynależność do Kościoła, to świadome powtórzenie chrztu przez konfirmanta / konfirmantkę. Do konfirmacji przystępuje młodzież w wieku 14 – 15 lat, świadomie potwierdzając swoją przynależność wyznaniową. Jest to jak gdyby odpowiednik Pierwszej Komunii i bierzmowania w Kościele katolickim. Od momentu konfirmacji młody człowiek może już uczestniczyć w sakramencie Ołtarza (zob. hasło „komunia”). Dla luteranów konfirmacja nie ma charakteru sakramentu (zob. hasło „sakramenty”) a jest czynnością kościelną. (J. Sz.)

Konwersja – zmiana wyznania. Osoba zmieniająca przynależność do Kościoła to konwertyta. Akt konwersji ma uroczysty charakter, odbywa się w świątyni podczas nabożeństwa, celebruje go pastor (ksiądz). W szczególnych wypadkach konwersja może być dokonana w kameralnych warunkach, ale z udziałem świadków. Kościół Ewangelicko – Augsburski uznaje ważność sakramentu chrztu udzielonego w innych Kościołach chrześcijańskich. (D. Ch., J. Sz)

Kościół luterański (nazwa, organizacja) – oficjalna nazwa w Polsce to Kościół Ewangelicko-Augsburski (KE-A) w Rzeczpospolitej Polskiej. To najliczniejszy w Polsce Kościół wywodzący się z XVI-wiecznej reformacji niemieckiej. Zasady wyznaniowe są oparte na myśli teologicznej doktora Marcina Lutra (zob. hasła „zasady Kościoła luterańskiego”, „Luter Marcin”), dlatego nazwa „luterański” jest poprawna. Oficjalna nazwa pochodzi od miejsca wyznania wiary złożonego przez Lutra w 1530 r. – był nim Augsburg w Niemczech. KE-A jest członkiem Światowej Rady Kościołów, Światowej Federacji Luterańskiej, Konferencji Kościołów Europejskich oraz Polskiej Rady Ekumenicznej.

Godłem Kościoła jest róża Lutra (zob. hasło jw.). Najwyższą władzę w KE-A stanowi synod. Składa się on z duchownych i świeckich przedstawicieli (seniorów) poszczególnych diecezji. Władzę wykonawczą sprawuje konsystorz, na czele którego stoi biskup. Na terenie Polski istnieje sześć diecezji: cieszyńska, katowicka, mazurska, pomorsko-wielkopolska, warszawska i wrocławska oraz Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe. Kościół prowadzi liczne placówki charytatywne, m.in. osiem domów pomocy społecznej, dom seniora (zob. hasło „diakonia”), siedem szkół podstawowych, sześć ponadpodstawowych i posiada własne wydawnictwa: „Augustana”, „Głos Życia”, „Warto”. Nauczanie religii odbywa się w prawie 300 punktach katechetycznych (szkoły i obiekty kościelne), zaś studiowanie teologii ewangelickiej w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Do KE-A należy w naszym kraju około 70 000 wiernych, ich największe skupisko znajduje się na Śląsku Cieszyńskim, ale parafie (gminy) luterańskie rozsiane są w całej Polsce, jest ich 133. Parafia lubelska jest jedną z 21 funkcjonujących w diecezji warszawskiej, czwartą co do liczebności. (A.M., J. Sz.)

Kościół ewangelicko – reformowany – wywodzi się z XVI-wiecznej reformacji szwajcarskiej, jego założycielem był Jan Kalwin. Nazywanie go „kalwińskim” jest uproszczeniem, gdyż doktryna tego Kościoła została ostatecznie sformułowana kilkadziesiąt lat po śmierci Kalwina, na synodzie w holenderskim Dordrecht (1618 r.), natomiast określanie wyznawców tej konfesji jako „kalwinów” jest przez nich uważane za obraźliwe. Teologia reformowana zawarta jest w księgach wyznaniowych ewangelików reformowanych, m. in. w Katechizmie heidelberskim z 1563 r. oraz w Konfesji sandomierskiej z 1570 r. i w kilku ważnych aspektach różni się od luteranizmu. Kościół ewangelicko – reformowany w naszym kraju należy do Polskiej Rady Ekumenicznej. Ewangelicyzm reformowany wyznaje w Polsce około 3.500 wiernych. (D. Ch., J. Sz.)

Ksiądz (pastor) – duchowny powołany do głoszenia Słowa Bożego i udzielania sakramentów (zob. hasło „sakramenty”). Wyróżnia się trzy stanowiska duchownych: diakona, prezbitera i biskupa. Diakon nie może sprawować sakramentu Ołtarza. Różnica między prezbiterem a biskupem ma charakter administracyjny, natomiast wszyscy duchowni są sobie równi w głoszeniu Słowa Bożego. W parafiach pełnią posługę diakoni, wikariusze, proboszczowie pomocniczy, proboszczowie-administratorzy i proboszczowie. Proboszczów wybiera Rada parafialna (zob. hasło jw.) i zatwierdza biskup diecezji, a pozostałych mianuje biskup Kościoła. Urząd biskupa jest także wybieralny i kadencyjny. Ordynowane na duchownych ewangelickich są zarówno kobiety jak i mężczyźni. Nie obowiązuje ich celibat. (A.M.)

Księgi wyznaniowe – inaczej księgi symboliczne Kościoła. To teksty stanowiące korpus doktryny teologicznej (corpus doctrinae) danego wyznania. Księgi wyznaniowe Kościoła ewangelicko – augsburskiego powstały w latach 1529 – 1577, ich autorami są m. in. Marcin Luter i jego bliski współpracownik, profesor uniwersytetu w Wittenberdze Filip Melanchton. Na księgi symboliczne luteranizmu składają się, w kolejności powstania: Mały katechizm i Duży katechizm Lutra, Wyznanie augsburskie i Obrona „Wyznania augsburskiego” Melanchtona, Artykuły szmalkaldzkie Lutra, Traktat o władzy i prymacie papieża (autorstwo zbiorowe) oraz Formuła zgody (autorstwo zbiorowe). Do ksiąg wyznaniowych należą również trzy starochrześcijańskie ekumeniczne Symbole wiary: apostolski (Credo), nicejsko – konstantynopolitański i atanazjański. Ostatnia polska edycja zbioru Księgi wyznaniowe Kościoła luterańskiego ukazała się w 2018 r. nakładem wydawnictwa „Augustana”. (D. Ch.)

Luter Marcin – żył w latach 1483 – 1546, teolog, reformator Kościoła, tłumacz Biblii, autor pieśni religijnych; trzy podstawowe zasady wiary, które objaśnił Luter: sola Scriptura, sola fide, sola gratia (zob. hasło „zasady Kościoła luterańskiego”) stały się fundamentem doktryny Kościołów protestanckich (zob. hasło „protestanci”). Reformator pochodził z rodziny chłopskiej w Saksonii, gdy był dzieckiem jego rodzice przenieśli się do Turyngii, gdzie ojciec pracował jako górnik i hutnik. Większość życia Luter spędził w Wittenberdze, mieście w środkowo – wschodnich Niemczech. Poniżej krótkie kalendarium życia reformatora obejmuje ważniejsze fakty z jego życia.

1501-1505 – studia na uniwersytecie w Erfurcie; 1505 – wstępuje do zakonu augustianów; 1507 – otrzymuje święcenia kapłańskie; 1510 – wyjazd do Rzymu (na kilka miesięcy); 1512 – doktor teologii, wykładowca na uniwersytecie w Wittenberdze; 1517 (31 październik) – ogłasza 95 tez przeciwko odpustom, to symboliczna data rozpoczęcia reformacji; 1519 – udział w dyspucie teologicznej w Lipsku, radykalizacja poglądów Lutra; 1520 – bulla papieża Leona X potępiająca tezy Lutra i ekskomunikująca go; w odpowiedzi reformator publikuje m. in. O niewoli babilońskiej Kościoła oraz publicznie pali bullę papieską i kodeks prawa kanonicznego; 1521 – na sejmie Rzeszy w Wormacji reformator wygłasza przed cesarzem Karolem V mowę w obronie swych tez teologicznych („Nie mogę ani nie chcę niczego odwoływać. […] Tu stoję i nie mogę inaczej”); cesarz pozbawia Lutra wszelkich praw; reformator chroni się na zamku w Wartburgu, gdzie tłumaczy na język niemiecki Nowy Testament; powrót do Wittenbergi; 1522 – pierwsze wydanie Postylli domowej – zbioru kazań na niedziele i święta do czytania przez wiernych; 1525 – ślub z byłą zakonnicą Katarzyną von Bora; traktat O niewolnej woli (spór z Erazmem z Rotterdamu); 1528 – Wyznanie o Wieczerzy Pańskiej; 1529 – wydanie Małego i Dużego katechizmu oraz pierwszego śpiewnika luterańskiego; 1530 – na sejmie Rzeszy w Augsburgu Filip Melanchton, współpracownik Lutra, przedstawia uzgodnione z nim Wyznanie augsburskie; 1534 – wydanie Lutrowego przekładu Biblii na język niemiecki; 1537 – Artykuły szmalkaldzkie; 1545 – reformator aprobuje śpiewnik lipski jako obowiązujący w Kościele ewangelicko – augsburskim.

Warto podkreślić, że ogłoszenie przez Lutra tez przeciw odpustom w 1517 r. wcale nie oznaczało zerwania z Kościołem rzymskokatolickim a było ogólnie przyjętym wówczas zwyczajem rozpoczęcia dysputy teologicznej, jeszcze do połowy 1520 r. reformator był księdzem katolickim (dopiero po ekskomunice zrzucił sutannę i zaczął chodzić w todze doktorskiej – do dziś jest to ubiór liturgiczny księży protestanckich). Zapoczątkowany przez niego ruch odnowy chrześcijaństwa miał szeroki rezonans m. in. dlatego, że reformator bardzo sprawnie korzystał z nowego medium komunikacji – druku. Tylko w 1523 r. ukazało się w różnych drukarniach co najmniej 346 jego tekstów. Większość prac teologicznych Lutra rozwijała wątki doktryny o usprawiedliwieniu z wiary przez łaskę Bożą (zob. hasła „zasady Kościoła luterańskiego”, „usprawiedliwienie”, „zbawienie”). Ale na drugim miejscu co do liczby tytułów wśród dzieł reformatora znajdują się prace poświęcone małżeństwu i rodzinie (zob. hasło „sakramenty”). Sukces reformacji Lutrowej wynika nie tylko z tematyki dzieł teologicznych i wykorzystania druku w pracy duszpasterskiej. Reformator miał też po swojej stronie wybitnego filologa klasycznego, zarazem teologa i cierpliwego mediatora Filipa Melanchtona, ponadto władcę części Saksonii Fryderyka Mądrego oraz zdolnego i pracowitego malarza Łukasza Cranacha starszego. Luter był nie tylko reformatorem religijnym. Tłumaczył też bajki Ezopa i zbierał przysłowia ludowe. Wydany przez niego przekład Biblii w 1534 r. przyczynił się do odrodzenia języka niemieckiego i zapoczątkował ruch tłumaczeń Pisma Świętego na języki narodowe w całej Europie. Przekłady Biblii na języki używane dotychczas przez niepiśmienny lud nobilitowały z kolei literaturę tworzoną np. w języku polskim, czeskim, fińskim czy niderlandzkim.

Najnowsza, wyczerpująca i dostępna po polsku biografia Lutra to: Heinz Schilling, Marcin Luter. Buntownik w czasach przełomu, przeł. J. Kałążny, wpółpr. M. Kałążna, Poznań 2017. (D. Ch.)

Luteranie – zwyczajowa nazwa członków Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, głównego i najstarszego, wywodzącego się z XVI – wiecznej reformacji, zapoczątkowanego przez księdza doktora Marcina Lutra. Luteranizm dotarł na ziemie polskie już w latach 30. XVI w., stając się wyznaniem głównie mieszczaństwa państwa polsko – litewskiego oraz chłopów na Śląsku Cieszyńskim i Opolskim. Powszechna od końca tego wieku, pejoratywna nazwa „luter” dotyczyła nie tylko wyznawców ewangelicyzmu augsburskiego, ale wszystkich zwolenników reformacji w Pierwszej Rzeczypospolitej (zob. hasło „protestanci”). (A. M., D. Ch.)

Nabożeństwo – w Kościele ewangelicko – augsburskim (luterańskim) nie ma mszy, gdyż to nie kapłan i lud ofiarowują Bogu w sposób bezkrwawy Jezusa Chrystusa lub powtarzają jego ofiarę krzyżową, lecz sam Chrystus ofiarowuje się wiernym w sakramencie Ołtarza. Osią nabożeństwa jest zwiastowanie Słowa Bożego, które jest obecne w każdym zgromadzeniu wiernych. Jest to naczelna zasada reformacyjna. W zależności od zwyczajów lokalnych, na każdym nabożeństwie lub cyklicznie na niektórych, sprawowany jest sakrament Ołtarza (Komunia Święta). Do udziału w nabożeństwie zaproszony jest każdy, bez względu na wyznanie. (A. M.)

Pieśń ewangelicka – zob. hasło „śpiewnik ewangelicki”.

Protestanci – wyznawcy teologii protestanckich, spadkobiercy reformacji XVI w. Protestanci, podobnie jak katolicy czy prawosławni, są chrześcijanami; obecnie stanowią 40% wyznawców Chrystusa na świecie. Terminy „protestantyzm”, „protestanci” pochodzą od protestu zwolenników poglądów teologicznych Marcina Lutra złożonego w 1529 r. na sejmie Rzeszy Niemieckiej przeciw uchwale zabraniającej przechodzić na luteranizm. W ramach protestantyzmu istnieje wiele wyznań, m. in. luterańskie.

Portrety reformatorów z XVI w. 

Wszyscy protestanci są zgodni co do tego, że aby być zbawionym potrzebna jest wiara, łaska Boża i że jedynym źródłem teologii chrześcijańskiej jest Biblia (sola fide, sola gratia, sola Scriptura (zob. hasła: „zasady Kościoła luterańskiego”, „zbawienie”). Stąd wynika uznanie Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a człowiekiem. Protestanci, już od pięciuset lat, odrzucają więc średniowieczne tradycje, autorytet papieża, doktrynę czyśćca, odpusty, uczynkowość wiary, kult maryjny, łacinę w kościele czy celibat księży. Rozwinięty w renesansie indywidualizm w dochodzeniu do źródeł prawdziwej wiary spowodował jednak, że poszczególni teolodzy kładli nacisk na różne aspekty chrześcijaństwa. Dlatego już w XVI w., w czasie Pierwszej Reformacji, wykształciły się wyznania protestanckie różniące się w interpretacji danych fragmentów Biblii. Największe to luteranizm, anglikanizm i ewangelicyzm reformowany; powstały też wtedy konfesje tzw. radykalnej reformacji, takie jak anabaptyzm, bracia polscy (potem: socynianie, unitarianie) czy menonici. Kolejną wielką falę narodzin nowych wyznań protestanckich przyniosły trzy tzw. Wielkie Przebudzenia w Ameryce Północnej w XVIII – XIX w., gdy powstały wyznania kładące nacisk na np. indywidualną duchowość, misyjność Kościoła czy znaczenie Ducha Świętego. Z tych nurtów wywodzą się m. in. ewangelikanie, metodyści, adwentyści czy zielonoświątkowcy. (D. Ch.)

Rada parafialna jest po Zgromadzeniu parafialnym drugim w kolejności organem władzy w parafii (gminie) luterańskiej. Jest ona wybierana przez Zgromadzenie z członków parafii posiadających bierne prawo wyborcze i zatwierdzana przez Radę diecezjalną. W skład Rady parafialnej wchodzą z urzędu proboszcz i duchowni czynni w parafii, ponadto od 6 do 25 osób świeckich a także przedstawiciel katechetów. Do zadań Rady należy: czuwanie nad zachowaniem czystości nauki Kościoła, wspieranie duszpasterzy w modlitwie, dawanie dobrego przykładu innym, zabieganie o godne święcenie niedziel i świąt, troska o chrześcijańskie wychowanie dzieci i młodzieży, organizowanie pieczy nad ubogimi i chorymi (zob. hasło „diakonia”), uchwalanie wniosku o przydzielenie proboszczowi wikariusza, zarząd majątkiem parafialnym, sporządzanie listy wyborców, zatrudnianie i zwalnianie świeckich pracowników parafii, powoływanie komisji parafialnych, przedstawianie władzom kościelnym wniosków w zakresie ogólnych spraw kościelnych. Posiedzenia Rady powinny odbywać się co najmniej jeden raz w kwartale. Uchwały podejmowane są zwykłą większością głosów, przy obecności więcej niż połowy członków. Kadencja tego organu trwa pięć lat. (J. Sz)

Róża Lutra – symbol Marcina Lutra, używany przez niego do oznaczania korespondencji. Współcześnie Róża Lutra to godło Kościoła ewangelicko augsburskiego, można rzec, że jest to jego „logo”. Reformator starannie obmyślił symbolikę róży. Czarny Krzyż w jej centrum przypomina, że zbawia wiara w Ukrzyżowanego, zatem Chrystus ukrzyżowany ma być główną treścią życia i myśli człowieka. Czerwone serce symbolizuje, że droga Jezusa na Krzyż była drogą miłości. Białe płatki róży (kolor duchów i aniołów) oznacza radość, pociechę i pokój, które przynosi wiara. Różę otacza błękit, symbolizujący niebo, przyszłą radość zbawionych. Otaczający całość złoty pierścień – bez początku i końca – przypomina, że sprawiedliwość w Królestwie Bożym trwa wiecznie i jest cenniejsza od złota. (A. M.)

Sakramenty – ustanowione przez Jezusa Chrystusa środki, w których przekazuje on grzesznemu człowiekowi swoją łaskę. Są widzialnymi formami Słowa Bożego. W Kościele ewangelicko – augsburskim, zgodnie z przekazem ewangelicznym, sprawowane są dwa sakramenty wyraźnie ustanowione przez Jezusa i opisane w tekście biblijnym: chrzest i komunia (zob. hasło „komunia”). Innych sakramentów, różnie wyliczanych w poszczególnych okresach historii chrześcijaństwa, luteranizm nie uznaje za sakramenty. Skupiając się na fakcie, że sakramenty są konieczne dla wszystkich grzeszników pragnących zbawienia i że właśnie to zbawienie przekazują, Kościół ewangelicko – augsburski nie postrzega za sakrament na przykład małżeństwa. Po pierwsze nie jest ono konieczne dla wszystkich ludzi, a po drugie zostało ustanowione już w przy stworzeniu świata, jako uporządkowanie relacji całej ludzkości, a więc nie tylko członków Kościoła. Nie zostało też małżeństwo ustanowione przez Jezusa jako środek dla zbawienia ludzi. Sakramenty są w Kościele Ewangelicko – Augsburskim rozumiane nie jako niższe i gorsze od Słowa głoszonego w kazaniu lecz jako doskonale uzupełniające to Słowo. Jest tak dlatego, że w swoim zamyśle zbawienia człowieka Bóg chce oddziaływać na niego w sposób holistyczny, angażujący zmysły, rozum oraz emocje. Sakramenty rozumiane są właśnie jako działanie Boga, natomiast ludzkie pośrednictwo w sprawowaniu sakramentów jest uważane jako służebne wobec Bożej aktywności i nie jest podkreślane, ani wynoszone ponad miarę. (P.O.)

Superintendent – w kościołach ewangelickich (zob. hasło „ewangelicy”) urząd kościelny sprawowany przez duchownego posiadającego władzę nad proboszczami poszczególnych parafii w obrębie superintendentury – jednostki terytorialnej, odpowiednika diecezji. Dawniej – odpowiednik biskupa diecezjalnego. Superintendent sprawował także nadzór nad szkolnictwem kościelnym i nauką religii na danym terenie. Do jego zadań należała również opieka nad kościelnymi instytucjami charytatywnymi. (J. Sz.)

Śpiewnik ewangelicki – inaczej kancjonał. Marcin Luter kochał muzykę, grał na flecie i na lutni. Uważał, za św. Augustynem, że „kto śpiewa, ten modli się podwójnie”. Muzyka była dla niego formą sławienia Boga, a przy tym sposobem popularyzacji tez teologicznych – śpiew pieśni w języku narodowym ma pogłębić znajomość Biblii, zasad ewangelicyzmu i chrześcijańskich nakazów moralnych. Dlatego do dziś pieśń luterańska pełni rolę katechetyczną i wspólnotową, stanowiąc integralną teologiczną część liturgii (a nie tylko jej ozdobnik). Z tego względu śpiewa się ją zawsze w całości, nie tylko pierwsze zwrotki. Protestanckie kancjonały zawierają nuty i informacje o autorach słów, muzyki, czasie powstania pieśni.

Pierwszy śpiewnik luterański opublikowano z inicjatywy Lutra w Wittenberdze w 1529 r., znalazły się w nim aż 42 pieśni reformatora, w tym jego Warownym grodem jest nasz Bóg – hymn wyznania ewangelicko – augsburskiego, będący parafrazą Psalmu 46. Późniejsi autorzy wzbogacali kanon pieśni luterańskich – najbogatsze w odniesienia teologiczne i zarazem nasycone żarliwością wiary są utwory powstałe w XVI i XVII w., wśród nich szczególne miejsce zajmują pieśni Paula Gerhardta. Pierwszy kancjonał w języku polskim stworzył luteranin Jan Seklucjan (Pieśni duchowne a nabożne, Królewiec 1547), wyprzedzając o 74 lata polski śpiewnik katolicki. Wybitnym dziełem staropolskiej pieśni religijnej jest ewangelicki kancjonał Piotra Artomiusza (pierwsze wydanie: Toruń, 1587), zawierający m. in. pieśni autorstwa Jana Kochanowskiego. Współczesny Śpiewnik ewangelicki bardzo wiele zawdzięcza XX-wiecznym i współczesnym muzykom, muzykologom i tłumaczom wywodzącym się ze Śląska Cieszyńskiego. (D. Ch.)

Święta kościelne – ewangelicy, podobnie jak pozostali chrześcijanie, obchodzą zarówno Boże Narodzenie, jak i Wielkanoc, w tym szczególnie uroczyście Wielki Piątek – dzień śmierci Jezusa za nasze grzechy, a także m.in.: Święto Zesłania Ducha Świętego (Zielone świątki), Święto Wniebowstąpienia Pańskiego, Święto Objawienia Pańskiego (Epifania – 6 stycznia), Pamiątkę Reformacji (31 października), Pamiątkę Umarłych (1 listopada). Szczególną rolę dla luteranów odgrywa Wielki Piątek, niedziela, która przypomina wiernym zmartwychwstanie Jezusa oraz dzień Pamiątki Reformacji (zob. hasło „Luter”). (A. M.)

Światowa Federacja Luterańska – powstała w 1947 roku międzynarodowa organizacja skupiająca 149 kościołów luterańskich z 99 państw świata (ponad 77 mln wiernych), działająca na rzecz światowego pokoju, sprawiedliwości i praw człowieka oraz wspierająca Kościoły członkowskie w ich ewangelicznym świadectwie i pracy na rzecz jedności chrześcijan. Najbliższe Zgromadzenie Ogólne ŚFL odbędzie się w dniach 10-19 września 2023 r. w Krakowie. (A. M.)

Usprawiedliwienie – odpuszczenie grzechów według nauki Kościołów ewangelickich (zob. hasło „ewangelicy”) jest jedynie dziełem Boga, bez współdziałania człowieka. Dokonało się ono na Krzyżu i poprzez zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Jest to akt jednorazowy, niepowtarzalny, mający znaczenie wieczne. (J. Sz.)

Zasady Kościoła luterańskiego zostały sformułowane przez doktora Marcina Lutra w XVI w. Stały się one kamieniem węgielnym tożsamości ewangelickiej. Pryncypia wyznania augsburskiego zawarte zostały w pięciu poniższych regułach:

sola Scriptura (‘tylko Pismo’) – jedynym źródłem wiary jest Biblia (nie tradycja czy sobory). Stanowi ona, wskutek działania Ducha Świętego, przesłanie Boga skierowane do ludzi. Jest ona jedynym Świadectwem o Jezusie Chrystusie;

sola gratia (‘tylko łaska’) – usprawiedliwienie jest skutkiem Łaski Bożej, danej nam bez względu na zasługi człowieka i bez jego udziału. Uczynki w akcie usprawiedliwienia i zbawienia nie mają żadnego znaczenia, bowiem dokonało się ono na Krzyżu poprzez mękę i zmartwychwstanie Chrystusa;

sola fide (‘tylko wiara’) – jest to dar Boski otrzymywany za pośrednictwem Ducha Świętego. Człowiek jest usprawiedliwiony z łaski jedynie poprzez swoją wiarę. Bez niej nie jest predystynowany do pojednania się z Bogiem i nowego w Nim życia;

solum verbum (‘tylko słowo’) – Słowo Boże jest instrumentem działającego zbawczo Ducha Świętego, jest środkiem do obdarzenia Łaską. Sakramenty są postacią widzialną Słowa a kazania – mówioną;

solus Christus (‘tylko Chrystus’) – jedynym pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem jest Chrystus, w którym Bóg objawia się w sposób doskonały. Zatem luteranie odrzucają kult maryjny (choć zachowują szacunek dla Marii jako Matki Jezusa) i pośrednictwo świętych.

Powyższe zasady stały się elementem dogmatyki także innych kościołów protestanckich, wywodzących się z XVI-wiecznej reformacji (zob. hasło „protestanci”). Rozszerzenie i uzasadnienie teologiczne tych doktryn przekazane nam zostało w księgach wyznaniowych Kościoła ewangelicko – augsburskiego (zob. hasło „księgi wyznaniowe”), jak też księgach symbolicznych innych kościołów ewangelickich, powstałych w okresie pierwszej reformacji. Pomimo że stworzone zostały one przed prawie pięcioma wiekami do dziś są istotą teologii ewangelickiej. (J.Sz.)

Zborownicy – członkowie zboru, czyli wspólnoty wiernych. W czasach obecnych – członkowie parafii, czyli parafianie. (J. Sz.)

Zbór – w Kościołach ewangelickich lokalna wspólnota wiernych. W języku staropolskim zbór był miejscem odbywania modlitw i nabożeństw protestanckich (zob. hasło „protestanci”). Obecnie używanie tego słowa w tym drugim znaczeniu nie jest poprawne. Budynek służący celom liturgicznym to po prostu kościół lub kaplica. Niepoprawność ta wynika z jednoznacznej interpretacji teologicznej słowa. W znaczeniu biblijnym (Listy św. Pawła) zbór jest wspólnotą braci i sióstr w wierze (J. Sz.).

Zbawienie – z jednej strony odpuszczenie grzechów oraz życie wieczne, uzyskane przez Jezusa Chrystusa dzięki ofierze krzyżowej. Udzielane jest ono grzesznym ludziom przez Słowo Boże w postaci zwiastowania Ewangelii i sprawowania sakramentów. Z drugiej strony jest to stan w jakim znajdą się wierzący przy powtórnym przyjściu Jezusa, polegający na życiu z Bogiem w doskonałej sprawiedliwości i szczęściu. Zbawienie jest odpowiedzią na najbardziej fundamentalną potrzebę człowieka jaką jest przebywanie we właściwym stosunku do Boga. To centralne wydarzenie historii, już dokonane na Krzyżu i w zmartwychwstaniu Chrystusa. Jednocześnie zbawienie ma jeszcze nadejść w powtórnym przyjściu Chrystusa. Prawdę o zbawieniu dobrze oddają słowa pieśni: ,,Chrystusowe przyjście to czworakie przyjście, jedno w ciele było, drugie dusz tyczyło, trzecie gdy skonanie, czwarte zmartwychwstanie”. (P.O.)

Autorzy haseł w kolejności alfabetycznej:

• A. M. – Andrzej Miszczuk;
• D. Ch. – Dariusz Chemperek;
• J. Sz. – Jolanta Szafrańska;
• P. O. – Piotr Obszański

Źródła obrazów:

• Diakonia: Materiały własne parafii
• Śpiewnik ewangelicki: https://old2020.luteranie.pl/nowosci/trzecie_wydanie_spiewnika_ewangelickiego,6165.html
• Pozostałe: domena publiczna Wikimedia Commons